75 jaar Verdragen van Genève: ook tijdens oorlog gelden er regels (2024)

Weblogbericht | 12-08-2024 | Ministerie van Buitenlandse Zaken

Oorlog betekent chaos, geweld en leed. Maar zelfs tijdens oorlog gelden er regels. Deze regels staan in de Verdragen van Genève, die 75 jaar geleden zijn vastgesteld en inmiddels door alle landen zijn ondertekend. Ze vormen de basis voor het humanitair oorlogsrecht en beschermen mensen die niet vechten, zoals burgers en gewonde militairen. In dit artikel leggen we de regels uit.

Tweede Wereldoorlog

De Tweede Wereldoorlog veroorzaakte enorme schade. Miljoenen burgers en militairen stierven of raakten gewond, en veel steden werden doelbewust verwoest. De oorlog eindigde met de eerste atoombom. Naar aanleiding van dit enorme oorlogsleed kwamen landen samen om regels op te stellen voor minder lijden tijdens gewapende conflicten.

Precies 75 jaar geleden, op 12 augustus 1949, werden in Genève daarom vier verdragen vastgesteld. Een belangrijk moment in de geschiedenis. Voor het eerst werden er afspraken gemaakt over het bewaken van menselijkheid in oorlogstijd.

Zieke en gewonde militairen

Het Eerste Verdrag van Genève ontstond 160 jaar geleden. Henri Dunant, een Zwitserse zakenman, kwam met het voorstel voor dit verdrag nadat hij de Slag bij Solférino in Noord-Italië had meegemaakt. Tijdens deze veldslag zag hij veel gewonde militairen die aan hun lot waren overgelaten en veel pijn moesten doorstaan. Hij besloot met de lokale bevolking gewonde militairen te helpen. Zijn motto was: Iedereen helpt iedereen. Het maakt niet uit of je vriend bent of vijand. “Tutti fratelli”, “Wij zijn allen broeders.”

Om iets te doen aan de gebrekkige zorg en bescherming van gewonde militairen, werd ook het Rode Kruis opgericht. Johan Basting, een Nederlandse militair arts, werkte samen met Dunant de grondbeginselen van het Rode Kruis uit. Een belangrijke: onpartijdigheid. Als hulpverlener verzorg je op het slagveld iedereen.

In het Eerste Verdrag van Genève werden toen een aantal belangrijke afspraken vastgelegd:

• Ambulances, militaire ziekenhuizen en medisch personeel zijn neutraal en moeten tijdens conflicten worden beschermd;
• Burgers die gewonden helpen, moeten worden beschermd;
• Gewonde of zieke militairen van beide partijen in het conflict moeten worden verzameld en verzorgd;
• Het rode kruis op een witte achtergrond wordt als teken gebruikt om medisch personeel, voertuigen en gebouwen te beschermen. Dit symbool geeft aan dat deze mensen en plaatsen niet aangevallen mogen worden.

Het Tweede Verdrag van Genève breidt deze bescherming uit naar de zee. Het zorgt ervoor dat gewonde en zieke strijders ook op schepen of op zee beschermd worden volgens dezelfde regels.

Krijgsgevangenen

Krijgsgevangenen zijn militairen die in de oorlog in handen van de vijand zijn gevallen en door de vijand gevangen worden gehouden. De rechten van krijgsgevangenen staan duidelijk vermeld in het Derde Verdrag van Genève.

Geen straf

Krijgsgevangenschap is geen straf, maar een manier om te voorkomen dat een militair verder vecht. Krijgsgevangenen mogen daarom alleen vervolgd worden als ze oorlogsmisdrijven of andere ernstige misdrijven hebben gepleegd. Het deelnemen aan het conflict mag geen reden voor vervolging zijn. Krijgsgevangenen moeten zo snel mogelijk worden vrijgelaten wanneer het conflict eindigt.

Menselijke behandeling

In het verdrag staat ook dat krijgsgevangenen menselijk behandeld moeten worden en voorzien in hun basisbehoeften zoals voedsel, water, kleding, onderdak en medische zorg. Geweld, mishandeling, marteling en intimidatie zijn absoluut verboden. Krijgsgevangenen moeten ook contact kunnen onderhouden met hun families.

Burgers

Het Vierde Verdrag van Genève bevat regels voor de bescherming van burgers tijdens gewapend conflict, waaronder situaties van bezetting. Zo heeft de bezetter bepaalde plichten ten opzichte van de burgerbevolking. Ook is in dit verdrag bepaald dat ziekenhuizen moeten worden beschermd en niet mogen worden aangevallen. Deze regels zijn later verder uitgewerkt.

Het gebruik van wapens die geen onderscheid maken tussen burgers en strijders, zoals brandwapens en biologische en chemische wapens, is verboden. Daarnaast moeten partijen bij een conflict voedselhulp bestemd voor een noodlijdende bevolking toelaten en is het opzettelijk uithongeren van burgers een oorlogsmisdrijf.

Menselijkheid

Het naleven van de Verdragen van Genève is helaas niet vanzelfsprekend. Partijen bij het conflict moeten de regels goed kennen. Ook moeten er mechanismen zijn om schendingen te onderzoeken en te vervolgen, zodat oorlogsmisdrijven niet ongestraft blijven.

Dit vraagt om goede samenwerking tussen landen en internationale organisaties. Om ervoor te zorgen dat we onze menselijkheid niet verliezen, zelfs niet in de hitte van de strijd.

Wat gebeurt er als oorlogsmisdrijven worden gepleegd?

De Verdragen van Genève bevatten duidelijke regels die ervoor moeten zorgen dat ook in oorlogstijd de menselijkheid wordt gerespecteerd. Alle landen hebben deze verdragen ondertekend, wat betekent dat ze zich verplicht hebben om zich aan deze regels te houden. De verdragen bevatten ook regels voor interne gewapende conflicten, waaraan bijvoorbeeld ook rebellengroepen gebonden zijn.

Er zijn verschillende manieren om ervoor te zorgen dat daders van schendingen van de verdragen gestraft worden. De verdragen verplichten landen om ernstige schendingen te onderzoeken en indien nodig verdachten te vervolgen in hun eigen rechtssysteem of uit te leveren. Ook internationale tribunalen spelen een belangrijke rol in het onderzoeken en vervolgen van oorlogsmisdrijven. Het Internationaal Strafhof en speciale oorlogstribunalen zijn hiervan voorbeelden. Zij spelen een belangrijke rol in de naleving van de regels en het tegengaan van straffeloosheid.

Straftribunalen

Straftribunalen zijn speciale rechtbanken die zijn opgericht om oorlogsmisdrijven en andere ernstige internationale misdrijven te berechten. Deze tribunalen zijn meestal tijdelijk en specifiek opgericht voor een bepaald conflict of gebied. Zo werd het Joegoslavië-tribunaal opgericht om misdrijven die in voormalig Joegoslavië gepleegd zijn, zoals tijdens de Bosnische oorlog, te berechten.

Een bekend voorbeeld is de zaak tegen Radovan Karadžić, de oud-president van de Bosnische Serviërs. In 2016 werd Karadžić door het Joegoslavië-tribunaal veroordeeld tot levenslang gevangenisstraf. Hij werd schuldig bevonden aan ernstige misdrijven zoals genocide en oorlogsmisdrijven tijdens de Bosnische oorlog, inclusief de genocide in Srebrenica. Dit laat zien dat tribunalen in staat zijn om belangrijke zaken te behandelen en gerechtigheid te brengen.

Internationaal Strafhof

Naast deze tijdelijke tribunalen bestaat er ook het Internationaal Strafhof (ISH), dat zich sinds 2002 op permanente basis richt op het vervolgen van ernstige internationale misdrijven wereldwijd.

Het Internationaal Strafhof is gevestigd in Den Haag en behandelt zaken zoals misdrijven tegen de menselijkheid, genocide en oorlogsmisdrijven. Dit onafhankelijke hof berecht onder andere leiders en hoge functionarissen die tijdens oorlogen ernstige schendingen van de Verdragen van Genève begaan. .

Het berechten van verdachten van oorlogsmisdrijven door het ISH is niet altijd eenvoudig. Dat heeft verschillende redenen:

• Niet alle landen zijn partijen bij het Verdrag van het Internationaal Strafhof;
• Er is weinig budget;
• Bewijs verzamelen en getuigen horen is lastig;
• Het Strafhof heeft geen eigen politiemacht om verdachten te arresteren.

Dit betekent niet dat het Internationaal Strafhof weinig invloed heeft. Er zijn inmiddels 124 landen partij en er zijn de afgelopen jaren veel vervolgingen geweest. Dit maakt dat het Strafhof ook een afschrikwekkende rol kan spelen, die voorkomt dat oorlogsmisdrijven worden gepleegd.